Deel van actieposter van thirty030.nl om gebruik van Utrechtenaar te promoten. Thirty030 CC BY 4.0
Utrechtenaar in de ban
De ongewenste bijbetekenis van ‘homoseksueel’
Inwoners van Utrecht werden tot eind jaren veertig van de vorige eeuw meestal Utrechtenaar en soms Utrechter genoemd. Vanaf 1947 veranderde dat plotseling en werd Utrechter de regel en Utrechtenaar de uitzondering. Utrechtenaar had namelijk als tweede betekenis ‘homoseksueel’ en daarom deden sommigen dat woord liever in de ban.
Vervolging
Tijdens en na de sodomietenvervolgingen in 1730, werd Utrecht nóg sterker geassocieerd met ’tegennatuurlijke’ praktijken. Die begonnen nadat mannen die seks met elkaar hadden, betrapt waren in de Michaelskapel in de Utrechtse Domtoren en er een landelijk netwerk van sodomieten blootgelegd werd.
Aan het licht kwam dat er een heel netwerk bestond van mannen die elkaar opzochten en seks hadden in zogenaamde ‘lolhuyzen’. Ze ontmoetten elkaar ook op openbare plekken als de stadswallen, de kruisgang van de Domkerk, de ruïnes van het ingestorte schip van de Domkerk en het Janskerkhof.
Ruïne van het schip van de Domkerk. Tekening Abraham Rademaker ca. 1725. Het Utrechts Archief / collectie beeldmateriaal Publiek Domein 1.0
Ansichtkaart van de Utrechtse Wittevrouwenstraat in 1947. Archief House-of-cards.nl
In de ban
Tot ver in de vorige eeuw was ‘Utrechtenaar’ ook de gangbare benaming voor ‘inwoner van Utrecht’ en waren er waarschijnlijk maar weinig mensen die de bijbetekenis kenden. Dat veranderde rond 1947 toen de redactie van het Utrechtsch Nieuwsblad besloot om ‘Utrechtenaar’ in de ban te doen, vanwege die tweede betekenis ‘homoseksueel’. Het initiatief daartoe kwam waarschijnlijk van hoofdredacteur H.M. Koemans, die na de Tweede Wereldoorlog zes maanden lang geen journalistiek functie mocht hebben vanwege zijn houding in de Tweede Wereldoorlog.
Uit een interview met de schrijver Jan Reeskamp in het Utrechtsch Nieuwsblad van 1 juli 1966. Utrechtsch Nieuwsblad - 1966 Publiek Domein 1.0
Redactiekantoor Utrechtsch Nieuwsblad Drift 23, in augustus 1948 feestelijk verlicht vanwege het 50-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina. Fotograaf C. Stevens / Het Utrechts Archief / collectie beeldmateriaal - 1948 CC BY 4.0
Stadstaal
De Utrechtse stadstaal kent een paar eigen woorden voor mannelijke homoseksueel: kontevoelerd, natte, Ouwerijner (naar een affaire in Oudenrijn in de jaren 1930) en hij komp venâchter Maorsse en ze vriend uit Moarsberrege, een toespeling op ‘(m)aars’. Typisch Utrechtse woorden voor lesbische vrouwen of andere leden van de LHBTI+-gemeenschap lijken niet te bestaan.
