Stadsrechten voor Utrecht

In 1122 zag Utrecht er nog heel anders uit. Op de plek van het huidige Domplein stond een grote stenen burcht, met daarin drie kerken en de paleizen van de bisschop en de keizer. Dit was het kerkelijk en bestuurlijk centrum. Ten westen van de burcht, rondom de buurkerk, was een nederzetting genaamd Stathe. Dit was een echte handelswijk met grote jaarmarkten. Alle handel werd over de rivieren gedreven.

Een lastige kwestie

De bisschop wilde een dam in de Rijn bij Wijk bij Duurstede leggen. Op die manier kon de waterstand in de Rijn beter bepaald worden en zouden grote veenmoerassen ten noorden van de Rijn kunnen worden drooggelegd. Dat betekende meer landbouwgrond, meer inkomsten en dus meer macht. Maar voor de handelaren uit Stathe was dit plan ongunstig. De Rijn was een belangrijke verbinding voor de scheepvaart. Om te voorkomen dat Utrecht niet meer via de rivieren bereikbaar was moest een nieuwe vaarverbinding worden aangelegd: de Nieuwe Rijn, tegenwoordig bekend als de Vaartsche Rijn. Om de aanleg van de Nieuwe Rijn te financieren wilde de bisschop een tijdelijke verhoging van de tol. Daar waren de inwoners van Stathe en de keizer het niet mee eens.

Een gewapend gevecht

Op de dagen voor 2 juni 1122 liepen de spanningen tussen de inwoners van Stathe, de bisschop en de keizer tot een hoogtepunt. De soldaten van de bisschop vielen de mannen van de keizer aan! De keizer en bisschop stonden tegenover elkaar. De inwoners van Utrecht kozen partij en schoten de soldaten van de keizer te hulp. Er vielen rake klappen, zwaarden kletterden en er waren zelfs doden te betreuren. De aanleiding van het gevecht is nog altijd onduidelijk. Ging het over de afdamming van de Rijn? De toltarieven die omhoog gingen? Hoe dan ook, Utrecht was in rep en roer. De mannen van de keizer wonnen met behulp van de inwoners van Utrecht de strijd.

Utrecht wordt stad

Als dank voor hun hulp werden de Utrechters beloond door de keizer. Zij kregen rechten en privileges bevestigd in twee oorkondes. In deze oorkondes bevestigde keizer Hendrik V in Paleis Lofen de stadsrechten van Utrecht. Nu mochten zij een eigen stadswal bouwen, een eigen rechtbank opzetten en een eigen bestuur. Ook werden de inwoners vrijgesteld van bisschoppelijke tol. De impact van de stadsrechten kan moeilijk overschat worden. Eeuwenlang is Utrecht de grootste en rijkste stad van Nederland.