Fort bij Vechten​: van militair verdedigingswerk tot ecologisch toevluchtsoord

Beplanting speelde een belangrijke rol in de inrichting van het fort. Er stonden veel bomen en struiken op en rondom het fort die samen verschillende functies vervulden. Op Fort bij  Vechten werden tussen 1880 en 1881 een doornenhaag, 50 lage iepen, 1500 esdoorns, 250 lage eiken, 15 kloeke esdoorns, 15 wilde kastanjes, 15 iepen, 15 Amerikaanse eiken, 15 linden en 400 stuks schietwilgen geplant. Deze planten zorgden voor barrièrevorming, het leveren van gebruikshout en werkten ook nog eens goed tegen verstuivingen. Daarnaast zorgden deze planten voor camouflage. Het fort werd op die manier als het ware verstopt in het landschap waardoor de precieze ligging vaak niet door vijanden kon worden vastgesteld.

We kunnen zeggen dat er op Fort bij Vechten sprake was van de aanwezigheid van selectieve natuur: natuur die vrijwel altijd in dienst stond van de mens. We zien hierin ook een interessante wisselwerking. Enerzijds hadden de aanwezige planten als doel het fort in zijn omgeving op te laten gaan en zo onderdeel te maken van het landschap en de natuur. Anderzijds stonden alle planten op het fort in dienst van de mens, waarmee ze een militaire functie kregen. De bouw van het fort werd beïnvloed door de natuurlijke omgeving en door de behoeftes van de mens. Maar niet iedereen  was ervan overtuigd dat deze camouflagetactiek zou werken. In een krantenartikel uit 1889 komt  bezorgdheid naar voren. De schrijver stelt dat ‘de vijand … de ligging van de forten in de N. H. Waterlinie evengoed [kent] als wij: hij kan die op de kaarten vinden.’ Of de planten dus het effect hadden zoals gehoopt, was nog maar de vraag.

Ondanks de camouflage, vormden de forten een van de zichtbaarste onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De kern van de linie bestond juist uit de onzichtbare inundatievelden: de gebieden die bewust onder water werden gezet om zo de vijand tegen te kunnen houden. Ook inundatie had invloed op flora en fauna. Het is moeilijk vast te stellen welke effecten deze tijdelijke onderwaterzetting precies had op dieren en planten in deze gebieden. Wel zijn er veel verslagen die vertellen dat gewassen stierven en het land (tijdelijk) onbruikbaar werd. Het lijkt er dus op dat veel planten niet opgewassen waren tegen de inundaties. Ondanks dit verlies werd de Nieuwe Hollandse Waterlinie gewaardeerd, vooral vanwege de kracht van de natuur, en dan vooral de kracht van het water. Een krantenartikel uit 1939 beschrijft dit als volgt:

Een paar jaar later, na de Tweede Wereldoorlog, bleek echter dat de Nieuwe Hollandse Waterlinie niet meer bruikbaar was. Dit kwam door veranderingen in de oorlogsvoering. Fort bij Vechten verloor hierdoor zijn militaire functie en kwam ‘leeg’ te staan. Het fort was nog lang in handen van het Ministerie van Oorlog, maar werd alleen nog voor opslag gebruikt. Omdat Fort bij Vechten lange tijd hermetisch afgesloten was, kon hier zich een rijke variatie in flora en fauna ontwikkelen. Het blijkt dat er een heleboel diersoorten op het fort aanwezig waren, variërend van een bruine rat tot een vos en van een baardvleermuis tot een steenuil. Ook veel beschermde en bedreigde dier- en plantensoorten hebben op Fort bij Vechten hun thuis gevonden. Hoewel de mens een belangrijke rol speelde bij het ontstaan van Fort bij Vechten, kun je zeggen dat in deze periode de natuur het fort heeft vormgegeven. Het fort was niet langer van belang voor de verdediging van het land, en daarom hoefden het fort en de aanwezige natuur niet meer in dienst te staan van de mens. Zo werd het fort in deze periode een toevluchtsoord voor planten en dieren, die elders in Nederland steeds minder ruimte kregen om te nestelen, te broeden en te leven.​​

Ook door mensen werd de natuur op het fort en de waardevolle ecologische kenmerken ervan opgemerkt. En dat niet alleen, in de loop van de jaren ’90 besteedden mensen steeds meer aandacht aan de cultuurhistorie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Nadat het fort niet meer in handen was van het Ministerie van Oorlog, begonnen verschillende partijen zich te buigen over een herindeling van het gebied. Hierbij moest zowel aandacht zijn voor de mogelijkheden tot recreatie als het behoud van natuur. Veel mensen uit Utrecht en Bunnik trokken naar het gebied voor dagrecreatie en de recreatieve druk was daardoor erg hoog. In de herontwikkeling van het gebied zouden de recreatiemogelijkheden verbeterd moeten worden. ​

Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Er is een duidelijk spanningsveld tussen het gebruik van het gebied voor recreatie en cultuurhistorie enerzijds en natuurbehoud anderzijds. Een lastige vraag stond centraal. Wat is belangrijker: cultuur of natuur? Fort bij Vechten was een unieke plek  met een boeiende geschiedenis, ideaal voor recreatie en geschikt als moderne buitenplaats. Tegelijkertijd bevonden zich zeldzame en bedreigde dier- en plantsoorten op dit fort. Uit een analyse blijkt dat de plannen inderdaad negatieve effecten zouden hebben op de aanwezige  natuur. Zo zou het leefgebied van grondgebonden zoogdieren worden verstoord en zouden ze onopzettelijk gedood kunnen worden. Voor de uitvoering van het plan zouden bomen en struiken gekapt moeten worden, wat zou leiden tot een vernietiging van verschillende aanwezige vogelsoorten. Dit zijn slechts enkele voorbeelden. Om de schade voor de natuur te beperken, werden compensatiemaatregelen overwogen, waardoor er geen soorten verloren zouden gaan.

Dit dilemma stelde iedereen die meewerkte aan de herinrichting van Fort bij Vechten voor lastige kwesties. Wat naar voren komt is een duidelijke waardering voor de natuur, maar ook de wil om aan de wensen van de mens gehoor te geven. Het lijkt er op dat er wordt gezocht naar een gulden middenweg, maar die is vaak lastig te vinden. Het intensiveren van recreatie leidt bijna automatisch tot hinder voor bedreigde diersoorten. Als puntje eenmaal bij paaltje komt, lijken wij mensen cultuur en recreatie vaak toch belangrijker te vinden dan natuur en ecologie. In die zin is er in de loop van de tijd weinig veranderd. Planten werden vroeger toegestaan op de forten vanwege een duidelijke militaire functie, en ook nu lijkt de mens te mogen beslissen over het lot van de natuur op het fort. We willen de natuur op en rondom Fort bij Vechten beschermen en waarderen, maar tegelijkertijd willen we het gebied ten volle benutten voor recreatie. We staan voor min of meer dezelfde vraag als 150 jaar geleden: zijn we werkelijk anders naar natuur gaan kijken, of blijft zij vooral waardevol als zij een functie voor de mens vervult?

Met welke lens zouden jonge kunstenaars naar de geschiedenis van het buitenleven rondom Fort bij Vechten kijken? Wat vertelt die geschiedenis volgens hen over de relatie tussen mens en natuur? Vanaf 28 september tot en met 28 december 2025 is hun reactie op het onderzoek van Femke Suurenbroek te zien in de vorm van de openluchtexpositie in en rondom Fort bij Vechten. Naar buiten! is een project van FAAM, Waterliniemuseum, Kasteel Amerongen, Het Utrechts Archief en het Regionaal Archief Zuid Utrecht. https://faamutrecht.com/naar-buiten
​

- Regionaal Archief Zuid-Utrecht, Wijk bij Duurstede, Gemeentebestuur Bunnik 1811-2018.
- Het Utrechts Archief, Utrecht, Eerstaanwezend ingenieur der genie te Utrecht na 1845.
- ‘Evacuatie’, Wijks(ch)e Courant, 9 maart 1940.
- ‘De Hollandsche Waterlinie. De beste waarborg van onzen vrede. Een oude sterkte, welke altijd modern blijft’, De Leerdammer, 25 november 1939. 
- ‘Schade door inundatie’, Wijks(ch)e Courant, 24 februari 1940.
- 'Het in Cultuur brengen van geinundeerde gronden’, De Vijfheerenlanden, 12 juni 1940.
- Van Daalen, C. K., ‘Wat kan men nog verbouwen?’, De Vijfheerenlanden, 5 juni 1940.
- Louwes, H. D., ‘Het leed der inundatie’, De Vijfheerenlanden, 12 juni 1939.
- ‘De Nederlandsche verdedigingsmaatregelen’, De Leerdammer, 30 september 1939.
- ‘Manouvres in de groep Vreeswijk’, De Vijfheerenlanden, 15 augustus 1889.