De Heksenkelder

Tegen het einde van de jaren zestig kwam een nieuwe generatie feministen in actie voor de emancipatie van vrouwen. Lesbiennes waren vanaf het begin van die ‘tweede feministische golf’ betrokken bij groepen als Man Vrouw Maatschappij (1968) en Dolle Mina (1969). Toch stuitten zij in de vrouwenbeweging regelmatig op heteronormativiteit: het idee dat heteroseksualiteit de norm is. Lesbisch-feministische initiatieven voerden daarom vaak een dubbele agenda. Ze streden tegen discriminatie van zowel vrouwen (sekse) als lesbiennes (seksualiteit). Dat gold zeker ook voor de Utrechtse vrouwenboekwinkel De Heksenkelder, die sinds 1984 Savannah Bay heet.

In 1970 ontstonden de eerste feministische boekwinkels in de Verenigde Staten. Sylvia Bodnár (1946-2010) en Dorelies Kraakman (1946-2002) wisten daarvan, en wilden ook zoiets realiseren. Hun plannen bestonden echter uit meer dan een winkel. Er zou ook een café moeten komen, ruimtes voor vergaderingen van emancipatiegroepen, exposities van kunstenaressen, discussies, theater, muziek en een speelruimte voor kinderen. Op 3 december 1975 opende dat multi-complex aan Oudegracht 261, met café De Heksenketel op straatniveau en boekwinkel De Heksenkelder in de werfkelder.

Met ‘De Heks’ streefden Bodnár en Kraakman naar ‘emancipatie van de mens’. Dat ideaal was algemeen geformuleerd, maar lesbianisme speelde een centrale rol in hun feminisme. 
Bij het uitwerken van hun plannen voor een boekwinkel met café zochten Bodnár en Kraakman contact met verschillende groepen. Niet alleen met groepen als MVM en Dolle Mina, maar ook met het COC en Groep 7152 voor lesbische en biseksuele vrouwen. Vanaf de opening van de winkel bestond een belangrijk deel van het aanbod uit boeken in de categorie ‘lesbies bestaan’. De vrouwen die als collectief het café en de boekwinkel runden identificeerden zich vrijwel allemaal als lesbisch.

Rond 1980 gingen de oprichtsters andere dingen doen. Bodnár was haar eigen uitgeverij Vrouw Holle begonnen en werd radiopresentator. Kraakman vertrok naar Amsterdam om geschiedenis te studeren. Ze werd medeoprichter van Lesbisch Archief Amsterdam (1983), fonds Mama Cash (1983) en gaf mede vorm aan de vakgroep Homo- en Lesbische Studies van de Universiteit van Amsterdam.

Het collectief van ‘de Heks’ raakte begin jaren 1980 in een crisis over de te volgen koers en de financiën. De boekhandelsvrouwen splitsten zich ten slotte af. In november 1984 openden ze aan Telingstraat 13 vrouwenboekwinkel Savannah Bay. De nieuwe naam verwees naar een toneelstuk van de Franse schrijfster Marguerite Duras.

Lesbische boeken waren ook in Savannah Bay ruim voorradig. De winkel werd ook nog altijd gerund door een collectief van voornamelijk lesbische vrouwen. Het collectief brokkelde echter af in de jaren 1990, toen feminisme ‘uit’ raakte en uitkeringsinstanties vrijwilligers onder druk zetten om betaalde arbeid te zoeken. De winkel kwam in financieel zwaar weer, maar op 1 februari nam Marischka Verbeek, één van de laatst overgebleven collectiefleden, Savannah Bay over.

Verbeek gaf Savannah Bay een doorstart. Ze transformeerde de vrouwenboekwinkel tot een algemene boekwinkel en ontmoetingspunt voor iedereen geïnteresseerd in literatuur, gender, diversiteit, en LHBTI+-thematiek. In juni 1997 opende Verbeek een afdeling boeken voor homomannen. Tien jaar later, in 2007, maakte zij als eerste boekwinkel in Nederland ruimte voor een afdeling transgender.

De winkel deed altijd meer dan boekverkoop. Vanaf het begin werden er vanuit de winkel activiteiten en evenementen georganiseerd, voor en samen met de achterban. De Heks bood al vergaderruimte aan tal van emancipatiegroepen, en er werden tentoonstellingen, lezingen, discussie-, muziek- en spelletjesavonden georganiseerd.

In de jaren tachtig organiseerde Savannah Bay met andere vrouwenboekwinkels in Nederland feministische boekenweken, om meer aandacht te wekken voor boeken van vrouwelijke schrijvers. Het lokale programma van de eerste vrouwenboekenweek in 1985 bestond onder meer uit een dag met lezingen over ‘Lesbies bestaan’, georganiseerd in samenwerking met het Lesbies Archief Utrecht. In 1989 organiseerde Savannah Bay een laatste vrouwenboekenweekend over ‘Nieuwe Lusten’, met aandacht voor de toen actuele vraag of SM-seks door de lesbische en feministische beugel konden.

In 2009 kregen Marischka Verbeek en de vele vrijwilligers van Savannah Bay de Annie Brouwer-Korfprijs. Dit is een onderscheiding voor projecten en personen die bijdragen aan de acceptatie en zichtbaarheid van de LHBTI-gemeenschap in Utrecht.

Bronnen